De verruimde vrije advocaatkeuze: een goede keuze?

Door Froukje Zijlstra en Krista Smit

Stel: u bent verzekerd bij een rechtsbijstandsverzekeraar en hebt een juridisch geschil. U kiest uw eigen advocaat en vraagt de rechtsbijstandsverzekeraar om de kosten van de advocaat te vergoeden. Moet de rechtsbijstandsverzekeraar dan aan uw verzoek voldoen?

Het Europese Hof van Justitie (hierna: HvJEU) heeft op 14 mei 2020 een uitspraak gedaan over de vraag wanneer er sprake is van ‘vrije advocaatkeuze’. Tot op heden werd verondersteld dat dit recht er pas is bij een gerechtelijke of administratieve procedure. Het Europese Hof oordeelde op 14 mei 2020 echter dat ook in de voorafgaande fase, dat kan leiden tot een procedure bij een gerechtelijke instantie, de verzekeringnemer het recht heeft om een eigen advocaat in te schakelen. Hoe zit dit nu precies?

Huidige situatie
Volgens de Wet op het financiële toezicht, moet de rechtsbijstandsverzekeraar ervoor zorgen dat de persoon die is verzekerd vrij een advocaat of andere gerechtelijke deskundige mag kiezen, als er sprake is van een gerechtelijke of administratieve procedure. Deze advocaat of deskundige verdedigt, vertegenwoordigt en behartigt de belangen van de verzekeringnemer. Ook mag de verzekeringnemer een advocaat of deskundige kiezen als er sprake is van een belangenconflict. Hier is bijvoorbeeld sprake van als beide partijen bij dezelfde rechtsbijstandsverzekeraar verzekerd zijn.

De vrije advocaatkeuze betekent niet dat de rechtsbijstandsverzekeraar voor ieder juridisch geschil de kosten van een advocaat of van een deskundige, die de verzekeringnemer heeft gekozen, vergoedt. Er moet immers sprake zijn van een gerechtelijke dan wel administratieve procedure. Maar wanneer is hier sprake van? Tot 2013 was de heersende uitleg dat met een “gerechtelijke of administratieve procedure” een procedure bedoeld werd waarvoor verplichte procesvertegenwoordiging geldt. In 2013 werd duidelijk dat de vrije keuze ook geldt als er geen verplichte procesvertegenwoordiging nodig is. En in 2016 werd duidelijk dat rechtsbijstandsverzekerden ook in procedures bij het UWV of in de bezwaarfase bij een bestuursorgaan een vrije advocaatkeuze hebben, ook al waren dat geen procedures bij een overheidsrechter.

Toekomstige situatie
De uitspraak van het HvJEU van 14 mei 2020 lijkt de vrije advocaatkeuze te verruimen; elke fase die kan leiden tot een procedure bij een rechterlijke instantie, valt volgens de HvJEU onder het begrip gerechtelijke procedure. De verzekeringnemer kan hierdoor al aan het begin van een rechtshulpverzoek een advocaat inschakelen om zich te laten vertegenwoordigen. De uitspraak haalt dus het moment, waarop een beroep kan worden gedaan op de vrije advocaatkeuze, ver naar voren.

Het Verbond van Verzekeraars is van mening dat de uitspraak van het HvJEU niets aan de huidige situatie verandert. De uitspraak zou namelijk niet van toepassing zijn op Nederlandse rechtsbijstandsverzekeringen. Het HvJEU deed uitspraak in een Belgische zaak over het Belgische recht. De situatie in Nederland zou dusdanig anders zijn, dat de uitspraak niet van invloed zou zijn op de Nederlandse situatie. Wij zijn het hier niet mee eens en vinden dat de uitspraak van het HvJEU zodanig algemeen geformuleerd is, dat hij weldegelijk betrekking heeft op onze situatie in Nederland. Het HvJEU overweegt namelijk het volgende:

“Elke fase die kan leiden tot een procedure bij een rechterlijke instantie, zelfs een voorafgaande fase, moet dus worden geacht onder het begrip „gerechtelijke procedure” in de zin van artikel 201 van richtlijn 2009/138 te vallen.”.

Wat betekent de uitspraak voor de betrokken partijen?
De uitspraak van het HvJEU lijkt goed nieuws voor de verzekeringnemer: zodra hij een rechtshulpverzoek doet aan de rechtsbijstandsverzekeraar, mag hij al een advocaat inschakelen die naar zijn mening zijn belangen het beste kan behartigen en hem het beste kan vertegenwoordigen. Hierdoor is hij minder afhankelijk van de juristen van de rechtsbijstandsverzekeraar. Ook betekent dit dat als het niet lukt om de zaak buiten de rechter om te regelen, dat er dan geen wisseling van de wacht hoeft plaats te vinden. De zaak hoeft dan niet alsnog overgedragen te worden van de jurist in dienst bij de rechtsbijstandsverzekeraar naar een externe advocaat. Ook kan de verruimde vrije advocaatkeuze ervoor zorgen dat de kwaliteit van de rechtsbijstandsverzekeraar beter wordt. De advocaat van de verzekeringnemer kan de rechtsbijstandsverzekeraar immers aanspreken als hij ontevreden is over het handelen van de verzekeraar.

Een argument dat tegen de verruimde vrije advocaatkeuze wordt aangevoerd is, dat de rechtsbijstandsverzekeraar geen invloed meer heeft op de kosten van de advocaat. De verzekeringnemer kan immers een duurdere advocaat kiezen dan die de rechtsbijstandsverzekeraar zou hebben uitgekozen. Dit kan met zich meebrengen dat de kosten die de rechtsbijstandsverzekeraar maakt hoger worden, wat weer invloed heeft op de hoogte van de premies. Het resultaat hiervan kan zijn dat een rechtsbijstandsverzekering voor veel mensen niet meer betaalbaar wordt en zij hierdoor geen rechtshulp kunnen krijgen in gevallen waarin dat nodig is. Echter, in Duitsland en Frankrijk, waar ook de vrije advocaatkeuze geldt, zijn de premies hoger, maar niet zo hoog als verwacht. Naar onze verwachting zal de vrije advocaatkeuze dan ook geen grote invloed hebben op de premies in Nederland.

De vrije advocaatkeuze en letselschade
In letselschadezaken heeft u nu al in de volgende situaties recht op vrije advocaatkeuze:

– bij uitoefening van het recht op een second opinion (vastgelegd in de polisvoorwaarden)
– als er een gerechtelijke of administratieve procedure nodig is

Bij een letselschadezaak is niet snel sprake van een gerechtelijke of administratieve procedure. In ± 95% van de gevallen wordt er buitengerechtelijk een schikking getroffen. Rechtsbijstandsverzekeraars houden bij letselschadezaken dan ook vaak de vrije advocaatkeuze tegen. Is de uitspraak van het HvJEU ook in Nederland van toepassing? Dan zal dit grote consequenties hebben. Want dat betekent dat in iedere letselschadezaak, vanaf het begin, de verzekeringnemer recht heeft op vrije advocaatkeuze. Vooral als aansprakelijkheid nog niet is erkend of als aansprakelijkheid slechts gedeeltelijk is erkend, is dit in het voordeel van het slachtoffer.

De discussie gaat verder
Het is te verwachten dat aan de Nederlandse rechter zal worden gevraagd of de uitspraak van het HvJEU ook voor Nederland geldt. Wij verwachten dat de rechter zal oordelen dat dit het geval is, aangezien er wordt verwezen naar een Europese richtlijn, die voor alle Europese lidstaten geldt. Het is spannend hoe de rechtsbijstandsverzekeraars hierop zullen reageren en wat voor maatregelen ze zullen nemen. De praktijk zal het uitwijzen.